Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός 2025: Ευκαιρίες Ανάπτυξης και Γκρίζες Ζώνες Στρατηγικής Αμέλειας

 Το παρόν άρθρο εξετάζει τον Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό 2025 ως εργαλείο ανάπτυξης και πολιτικής θαλάσσιας διακυβέρνησης, αναδεικνύοντας τόσο τις δυνατότητες που προσφέρει στον τομέα της ενέργειας, του τουρισμού και των υποδομών, όσο και τα στρατηγικά του ελλείμματα που ενδέχεται να υπονομεύσουν την εθνική κυριαρχία της χώρας σε ευαίσθητες θαλάσσιες περιοχές.

Η από 17 Απριλίου 2025 Πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου περί εγκρίσεως της Εθνικής Χωρικής Στρατηγικής για τον Θαλάσσιο Χώρο (ΕΧΣΘΧ) εγκαινιάζει ένα νέο κεφάλαιο στον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό της χώρας. Πρόκειται για ένα θεσμικό πλαίσιο που στοχεύει στην αειφόρο ανάπτυξη, την ενεργειακή μετάβαση και την ολοκληρωμένη αξιοποίηση του θαλάσσιου πλούτου της Ελλάδας, με βάση τα πρότυπα της ΕΕ και του διεθνούς δικαίου.

Ωστόσο, παρά τη θετική τεχνοκρατική κατεύθυνση, η νέα στρατηγική εγείρει σοβαρά ερωτήματα ως προς την επάρκεια γεωπολιτικής πρόβλεψης και εθνικής ασφάλειας, ιδίως υπό το πρίσμα των αυξανόμενων αναθεωρητικών πιέσεων στην Ανατολική Μεσόγειο και στο Αιγαίο Πέλαγος.

Η απουσία ρητών αναφορών σε κρίσιμες περιοχές ελληνικής κυριαρχίας, η περιορισμένη στρατιωτική εμπλοκή, καθώς και η ασαφής χαρτογράφηση των θαλάσσιων ζωνών, ενδέχεται να οδηγήσουν σε στρατηγικά κενά. Στο πλαίσιο αυτό, ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός δεν πρέπει να ιδωθεί ως απλό εργαλείο περιβαλλοντικού προγραμματισμού, αλλά ως πολλαπλασιαστής ισχύος και εθνικής παρουσίας στον διεθνή ναυτικό και γεωπολιτικό χάρτη.

Πολλαπλασιαστής ισχύος σημαίνει:

Ότι ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός, εφόσον εφαρμοστεί με γεωπολιτικά κριτήρια και εθνική στοχοθεσία, μπορεί να ενισχύσει πολλαπλές διαστάσεις της εθνικής ισχύος:

-Αμυντική ισχύ: με χωροθέτηση υποδομών που διευκολύνουν τον επιχειρησιακό έλεγχο κρίσιμων περιοχών (π.χ. θαλάσσιοι διάδρομοι, περιοχές ταχείας ανάπτυξης δυνάμεων, ελεγχόμενες ζώνες).

-Οικονομική ισχύ: με την ανάδειξη στρατηγικών λιμένων, ΑΟΖ, ΑΠΕ και υδατοκαλλιεργειών σε πηγές εθνικού εισοδήματος και ενεργειακής αυτάρκειας.

-Θεσμική ισχύ: διότι η οριοθέτηση χρήσεων αποτελεί τεκμήριο άσκησης κρατικής κυριαρχίας, σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS).

-Διπλωματική ισχύ: επειδή ενισχύει τη νομιμοποίηση των ελληνικών θέσεων στο πλαίσιο της διεθνούς διαπραγμάτευσης, ως τεχνικά και θεσμικά τεκμηριωμένων.

Εθνική παρουσία στον διεθνή ναυτικό και γεωπολιτικό χάρτη σημαίνει:

-Ορατή, διαρκής και θεσμικά κατοχυρωμένη ελληνική δράση στον θαλάσσιο χώρο, μέσω σχεδιασμού που δείχνει πρόθεση χρήσης, ελέγχου και ανάπτυξης.

-Αποτροπή δημιουργίας “κενού εξουσίας” σε ευαίσθητες περιοχές – δηλαδή αποτροπή της εντύπωσης ότι κάποια θαλάσσια ζώνη είναι «διαθέσιμη» για τρίτους (de facto διεκδίκηση).

-Εξωστρέφεια: κάθε σχέδιο χωροθέτησης που ενσωματώνει εξαγώγιμες αξίες (ενέργεια, τουρισμός, logistics) προβάλλει την Ελλάδα ως συγκροτημένο γεωοικονομικό και ναυτικό παίκτη στην Ανατολική Μεσόγειο.

Αν η Ελλάδα οργανώσει, σχεδιάσει και θεσμοθετήσει τη χρήση του θαλάσσιου χώρου της με στρατηγική λογική, τότε δεν περιορίζεται στο ρόλο παρατηρητή ή αποδέκτη εξελίξεων. Αντιθέτως, επιβάλλει παρουσία, προτείνει λύσεις και κατοχυρώνει δικαιώματα, λειτουργώντας ως συντελεστής σταθερότητας και ισχύος σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο ναυτικό και γεωπολιτικό περίγυρο.

Αναπτυξιακή Δυναμική του Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού

Η Εθνική Χωρική Στρατηγική για τον Θαλάσσιο Χώρο (ΕΧΣΘΧ), όπως εγκρίθηκε το 2025, δεν αποτελεί μόνο ένα περιβαλλοντικό ή ρυθμιστικό εργαλείο, αλλά έναν θεμελιώδη πυλώνα για τη θαλάσσια αναπτυξιακή πολιτική της χώρας. Οι τρεις βασικοί άξονες αυτής της δυναμικής συνοψίζονται παρακάτω:

1. Ενεργειακός Μετασχηματισμός και Νησιωτική Διασύνδεση

Η ΕΧΣΘΧ προβλέπει την οργανωμένη εγκατάσταση θαλάσσιων αιολικών πάρκων και άλλων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) στο θαλάσσιο χώρο, ιδίως:

-σε περιοχές με υψηλό αιολικό δυναμικό (Βόρειο Αιγαίο, Νότια Κρήτη, Αντικύθηρα),

-κοντά σε μη διασυνδεδεμένα νησιά, ώστε να συμβάλουν στην ενεργειακή αυτονομία και σταδιακή εξάλειψη της χρήσης πετρελαίου.

Η διασύνδεση αυτών των νησιών με το ηπειρωτικό σύστημα ηλεκτρισμού μέσω υποθαλάσσιων καλωδίων και υποδομών ενέργειας προδιαγράφεται ως βασική προτεραιότητα μέχρι το 2030, σύμφωνα με το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) και τον Κανονισμό (ΕΕ) 2018/1999 για την Ενεργειακή Ένωση και την Κλιματική Πολιτική.

Ταυτόχρονα, επιδιώκεται η δημιουργία καινοτόμων υποδομών όπως:

-πλωτά φωτοβολταϊκά πάρκα,

-συστήματα αποθήκευσης ενέργειας, και

-χρήση υβριδικών συστημάτων (ΑΠΕ + αφαλάτωση), ιδίως για άνυδρα νησιά.

Η ενσωμάτωση αυτών των υποδομών συμβάλλει στην:

-ενεργειακή αυτονομία των νησιών,

-μείωση του κόστους ηλεκτροπαραγωγής, και

-αποκέντρωση του ενεργειακού συστήματος της χώρας.

2. Στήριξη της Γαλάζιας Οικονομίας

Η Γαλάζια Οικονομία αναφέρεται στο σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τη θάλασσα, τα θαλάσσια οικοσυστήματα και τους πόρους τους, με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη, τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος.

Περιλαμβάνει τομείς όπως:

-η ναυτιλία και τα θαλάσσια logistics,

-η αλιεία και οι υδατοκαλλιέργειες,

-ο θαλάσσιος τουρισμός (yachting, καταδυτικός, κρουαζιέρα),

-οι θαλάσσιες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (αιολικά πάρκα, κυματική ενέργεια),

-η εξόρυξη θαλάσσιων πόρων και ο υποθαλάσσιος ορυκτός πλούτος,

-οι ναυπηγοεπισκευαστικές δραστηριότητες,

-η έρευνα και η καινοτομία στη θαλάσσια βιοτεχνολογία.

Η έννοια προωθείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως πυλώνας της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, ενώ η Ελλάδα, λόγω της γεωγραφικής και ναυτικής της ταυτότητας, καλείται να τη μετατρέψει σε στρατηγική αναπτυξιακή επιλογή με σαφή εθνικό προσανατολισμό.

Η ΕΧΣΘΧ λειτουργεί ως επιταχυντής της γαλάζιας οικονομίας, με στοχευμένες προβλέψεις σε:

-τουρισμό: αναβάθμιση τουριστικών λιμένων, ανάπτυξη καταδυτικού/υποβρύχιου τουρισμού, στήριξη κρουαζιέρας και yachting,

-αλιεία: οριοθέτηση προστατευμένων και βιώσιμων αλιευτικών περιοχών, με πρόβλεψη για ανθεκτικά αποθέματα και παρακολούθηση της βιοποικιλότητας,

-υδατοκαλλιέργειες: επέκταση και μετεγκατάσταση μονάδων σε Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιεργειών (ΠΟΑΥ), με ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών και οικολογικών προδιαγραφών,

-λιμενική πολιτική: ειδικές ζώνες για βιομηχανικά λιμάνια, μεταφορές εμπορευμάτων και ενεργειακές υποδομές, με βελτίωση υποδομών cold ironing (ξηράς ηλεκτροδότησης).

Αυτό το πλέγμα δράσεων:

-ενισχύει την εθνική παραγωγική βάση στον θαλάσσιο χώρο,

-προσελκύει ξένες επενδύσεις σε τομείς υψηλής προστιθέμενης αξίας (ενέργεια, τουρισμός),

-και δημιουργεί ευκαιρίες απασχόλησης σε παράκτιες και νησιωτικές περιοχές.

3. Στρατηγική Εναρμόνιση με UNCLOS & Οδηγία 2014/89/ΕΕ

Η ΕΧΣΘΧ εδράζεται νομικά:

-στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), η οποία ορίζει το δικαίωμα των κρατών να θεσπίζουν ζώνες κυριαρχίας και δικαιοδοσίας (Χωρική Θάλασσα, Υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ) και να ρυθμίζουν τις οικονομικές δραστηριότητες σε αυτές,

-και στην Οδηγία 2014/89/ΕΕ, η οποία υποχρεώνει τα κράτη-μέλη να αναπτύξουν ολοκληρωμένο Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό.

Η Ελλάδα, με τον ν. 4546/2018, ενσωμάτωσε την εν λόγω Οδηγία, και πλέον η ΕΧΣΘΧ προσφέρει θεσμικό έρεισμα για τη ρύθμιση όλων των παραγωγικών χρήσεων στον θαλάσσιο χώρο (ενέργεια, τουρισμός, ναυτιλία, περιβάλλον), ενώ παράλληλα ενισχύει τη διεθνή διαπραγματευτική θέση της χώρας, καθώς προβλέπει:

-συντονισμό με όμορα κράτη της ΕΕ, αλλά και

-διμερή ή πολυμερή συνεργασία με τρίτα κράτη (π.χ. Αίγυπτος, Κύπρος, Ισραήλ), υπό το πρίσμα κοινών περιβαλλοντικών και στρατηγικών συμφερόντων στη Μεσόγειο.

Στρατηγικά Ελλείμματα – Τρωτά Σημεία

1. Ανεπαρκής νομική κατοχύρωση κρίσιμων θαλάσσιων περιοχών, όπως η περιοχή Καστελλορίζου – Στρογγύλης, η οποία παραμένει έξω από ρητή αναφορά στον σχεδιασμό, παρότι συνιστά ακραίο όριο ΑΟΖ⁵.

2. Απουσία υποχρεωτικής στρατιωτικής γνωμοδότησης κατά την κατάρτιση της ΕΧΣΘΧ, παρά τη σχετική δυνατότητα στο άρθρο 6 του ν. 4546/2018⁶. Η σιωπή του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (λόγω παρόδου προθεσμίας) δεν αναιρεί τη στρατηγική αναγκαιότητα συμμετοχής του.

3. Κίνδυνος επικαλύψεων χρήσεων (τουρισμός, ενέργεια, προστασία) σε νησιά με στρατηγικό ή πολιτιστικό ενδιαφέρον (Κυκλάδες, Αντικύθηρα, Γαύδος), χωρίς προηγούμενη τοπική διαβούλευση ή λεπτομερή θεσμική χαρτογράφηση⁷.

4. Θολή ερμηνεία των ορίων θαλάσσιων ζωνών: Ενώ η ΕΧΣΘΧ εφαρμόζεται σε όλες τις θαλάσσιες ζώνες (αιγιαλίτιδα, υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ), δεν συνοδεύεται από πλήρη χαρτογράφηση των ορίων που αναγνωρίζονται κατά το άρθρο 2 παρ. 1 ν. 2289/1995 και άρθρο 4 παρ. 1 ν. 3983/2011⁸.

5. Ασυμμετρία εφαρμογής ΘΧΣ σε σχέση με γειτονικά κράτη: Ενώ η ΕΧΣΘΧ επικαλείται συνεργασία με κράτη-μέλη και τρίτες χώρες, δεν θεσπίζεται ρητό πλαίσιο πρόληψης μονομερών τετελεσμένων, όπως προβλέπει η Σύμβαση της Βαρκελώνης και τα Πρωτόκολλα για τις παράκτιες ζώνες⁹.

6. Απουσία ενιαίας αρχής θαλάσσιου σχεδιασμού: Παρά τον οριζόντιο χαρακτήρα του σχεδίου, δεν προβλέπεται ίδρυση ή ενεργοποίηση κεντρικής επιτελικής αρχής (π.χ. Εθνικό Συμβούλιο Θαλάσσιας Πολιτικής), με αποτέλεσμα τον κίνδυνο ασυντόνιστης εφαρμογής από διαφορετικά υπουργεία (Περιβάλλοντος, Ναυτιλίας, Ενέργειας, Ανάπτυξης).

7. Έλλειψη ειδικής μέριμνας για στρατηγικούς λιμένες και ναυτιλιακούς διαδρόμους: Η ΕΧΣΘΧ δεν εξειδικεύει τον χωροταξικό ρόλο κρίσιμων λιμένων όπως η Σούδα, το Καστέλι, η Αλεξανδρούπολη και η Σύρος, παρότι αυτοί διαδραματίζουν γεωστρατηγικό και νατοϊκό ρόλο, ιδίως στο πλαίσιο εφοδιαστικής υποστήριξης και ενέργειας.

8. Απουσία προστασίας των θαλάσσιων διαύλων: Δεν υπάρχει πρόβλεψη για θαλάσσιες οδεύσεις υψηλής σημασίας (π.χ. Καρπάθιο, Στενό Κάσου, Ρόδου, Αν. Κρήτης), οι οποίες εξυπηρετούν εμπορική και στρατιωτική ναυσιπλοΐα, ούτε αναφορά σε ζώνες ελέγχου/επιτήρησης ναυσιπλοΐας.

9. Έλλειψη σχεδίου διαχείρισης σε περίπτωση φυσικών ή τεχνολογικών κρίσεων: Η ΕΧΣΘΧ δεν συνοδεύεται από μηχανισμό πρόληψης/αντίδρασης σε περιστατικά σεισμών, πετρελαιοκηλίδων, σύγκρουσης χρήσεων ή απώλειας υποδομών σε θαλάσσιες περιοχές υψηλού κινδύνου (π.χ. Σαντορίνη, Β. Κρήτη, Κως).

10. Ανεπαρκής διαβούλευση με τις Ένοπλες Δυνάμεις και το Λιμενικό Σώμα: Δεν διασφαλίζεται θεσμικά η ενεργή, διαρκής συμμετοχή στρατιωτικών και επιχειρησιακών φορέων στον σχεδιασμό και στην παρακολούθηση της υλοποίησης, παρά τις κρίσιμες αρμοδιότητές τους στην προστασία του θαλάσσιου χώρου.

11. Απουσία πρόβλεψης για “υποθαλάσσιο χώρο” και κρίσιμες υποδομές: Ο σχεδιασμός παραβλέπει τη νομική και λειτουργική κατοχύρωση του υποθαλάσσιου χώρου (καλώδια, αγωγοί, δίκτυα δεδομένων), ο οποίος είναι ζωτικής σημασίας για την εθνική ασφάλεια, την ενεργειακή πολιτική και την ψηφιακή κυριαρχία.

12. Ασάφεια για τον ρόλο των νησιών ως αυτόνομων μονάδων σχεδιασμού: Δεν διαχωρίζεται η χωροταξική αντιμετώπιση μεγάλων νησιών (Κρήτη, Εύβοια, Λέσβος) από μικρών ή μεθοριακών (Καστελλόριζο, Γαύδος, Οθωνοί), παραγνωρίζοντας τις διαφορετικές τους ανάγκες και ρόλους στην εθνική ασφάλεια.

13. Ανεπαρκής πρόβλεψη για παραμεθόρια νησιά σε συνθήκες “ήρεμης διπλωματικής αντιπαράθεσης”: Δεν ενσωματώνεται ειδική στρατηγική για περιοχές όπου υφίστανται εμπορικές ή στρατιωτικές παρενοχλήσεις από τρίτα κράτη, ούτε αναδεικνύεται η ανάγκη συνεχούς επιτήρησης και επιβεβαίωσης κυριαρχίας μέσω χρήσης.

Συμπεράσματα

Η Ελλάδα, ως κατεξοχήν νησιωτικό και ναυτικό κράτος, δεν έχει την πολυτέλεια να προσεγγίζει τον θαλάσσιο χώρο αποκλειστικά ως περιβαλλοντικό ή επενδυτικό πεδίο. Ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός, ιδιαίτερα σε μια γεωπολιτικά ρευστή εποχή, οφείλει να λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής εθνικής ισχύος και ασφάλειας.

Η ΕΧΣΘΧ αποτελεί μεν μια θεσμική πρόοδο και εργαλείο προγραμματισμού, αλλά εάν δεν εδραιωθεί πάνω σε τρεις βασικές αρχές – στρατηγική πρόβλεψη, κυριαρχική τεκμηρίωση και διεθνής αλληλεπίδραση με ασφάλεια δικαίου – κινδυνεύει να καταστεί εργαλείο εκποίησης εθνικής ισχύος.

Πιο συγκεκριμένα:

-Χωρίς ουσιαστική εμπλοκή του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, η στρατιωτική διάσταση του θαλάσσιου χώρου αποδυναμώνεται, ιδίως σε περιοχές επιχειρησιακής σημασίας (Αν. Αιγαίο, Κρήτη, Καστελλόριζο).

-Χωρίς πλήρη χωρική και νομική τεκμηρίωση των ελληνικών δικαιωμάτων στην ΑΟΖ και στην υφαλοκρηπίδα, η Ελλάδα αφήνει ανοιχτά παράθυρα για αμφισβήτηση, παρερμηνείες και τετελεσμένα γεγονότα από τρίτα κράτη.

-Χωρίς ενοποίηση των θαλάσσιων, ενεργειακών, λιμενικών και αμυντικών πολιτικών, κινδυνεύουμε να δημιουργήσουμε ένα θεσμικά «ασύνδετο αρχιπέλαγος κανόνων», που εξυπηρετεί επιμέρους συμφέροντα, αλλά δεν υπηρετεί εθνική στρατηγική.

Ο χώρος του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου δεν είναι απλώς οικονομικός ή φυσικός πόρος. Είναι γεωπολιτικό αποτύπωμα κυριαρχίας, ιστορικής συνέχειας και δικαιώματος παρουσίας στον διεθνή διάλογο για τη Μεσόγειο.

Ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός οφείλει να μεταβληθεί σε πυλώνα διεκδίκησης και ενδυνάμωσης της εθνικής στρατηγικής θαλάσσιας πολιτικής. Ειδάλλως, κάθε καλοπροαίρετη ή τεχνικά τεκμηριωμένη ρύθμιση κινδυνεύει να αποτελέσει Δούρειο Ίππο αποεθνικοποίησης του θαλάσσιου χώρου με θεσμικό μανδύα και διεθνή νομιμοφάνεια.

Νίκος Ι. Σπανός Ναύαρχος ΛΣ-ΕΛΑΚΤ (εα), Πρώην Δ/ντής Λιμένων - Λιμενικής Πολιτικής & Λιμενικής Αστυνομίας, Διεθνής Πραγματογνώμονας Επιστημών Ναυτιλίας

ΠΗΓΗ